Luistertocht Het Pauperparadijs: wandelen door 2 eeuwen Veenhuizen

Ik sta midden op een groot weiland. Ik hoor spelende kinderen. Ik kan afmeten aan het donker gekleurde vierkant om mij heen – waar bloemen zijn ingezaaid –  hoe groot het gesticht moet zijn geweest dat hier ooit stond. Ik doe mijn ogen dicht en plaats mijzelf bijna twee eeuwen terug. Een stem vertelt mij dat op deze plek wel duizend kinderen leefden. Zij waren wezen en verlatenen die uit de grote steden waren opgehaald om in het verre Drenthe op te groeien in één van de koloniën van Weldadigheid; in het Pauperparadijs.  

Luistertocht Het Pauperparadijs: wandelen door 2 eeuwen Veenhuizen

Eerst was er dat geweldige boek Het Pauperparadijs van Suzanna Jansen. Toen kwam het gelijknamige theaterspektakel vanaf de binnenplaats van het gevangenismuseum, wat vroeger het Tweede Gesticht van Weldadigheid was. De kritieken waren lovend. En nu is er de luistertocht, een route langs de belangrijkste plekken van het Pauperparadijs, waarbij je via een audiosysteem meegenomen wordt in het verhaal van de Maatschappij van Weldadigheid en de ontwikkeling van Veenhuizen door de eeuwen heen. Ik ben heel benieuwd. Leuk om dit als één van de eersten te mogen beleven. Ik geef je de disclaimer vast: het was een echte belevenis!

Vooraf

Luistertocht Het Pauperparadijs in première

De luistertocht is in het derde weekend van april 2021 in première gegaan. Met een klein gezelschap, zonder al te uitbundige feestelijkheden, zoals alles gaat in deze coronatijd. Gelukkig kan de luistertocht wel gewoon gewandeld (en gefietst) worden en kan de uitgifte van de audioapparatuur ook gewoon plaatsvinden vanuit het Gevangenismuseum, waar de wandeltocht start en eindigt. Jammer dat het museum nu nog even niet bezocht kan worden, want dat is een mooie combinatie, maar dat komt vast snel goed.

Het Pauperparadijs

In het boek Het Pauperparadijs gaat Susanna Jansen op zoek naar haar voorouders. Een groot deel van hun geschiedenis blijkt te liggen in Drenthe, waar de Maatschappij van Weldadigheid een grootschalig sociaal experiment uitvoerde om armen te heropvoeden, om zo hun leven te verbeteren en ze meer kansen te geven. Tienduizenden armelui werden vanaf 1823 naar de gestichten van Veenhuizen gestuurd. Een geschiedenis vol goede bedoelingen, die desastreus uitpakte.

De luistertocht

De luistertocht is ook gemaakt door Susanna Jansen., in samenwerking met acteur Paul R. Kooij en regisseur Inge Wannet. De luistertocht is geen vertelling over alleen het boek, het gaat ook over wat er daarna gebeurde en over hoe het gevangeniswezen zijn plek heeft gevonden in Veenhuizen. Doormiddel van geluidsfragmenten, voorgelezen passages uit het boek, kort scenes, uitleg van wat je ziet, muziek en achtergrondinformatie word je in combinatie met de bijzondere plekken op de wandelroute, meegenomen door de bijzondere geschiedenis van Veenhuizen.

De voorbereiding

Als voorbereiding heb ik het boek Het Pauperparadijs nogmaals gelezen. Ook de tweede keer weer indrukwekkend. We zijn de dag tevoren in Frederiksoord geweest en hebben daar het museum De Proefkolonie bezocht en een rondwandeling gemaakt langs de monumenten. We zijn dus goed ingevoerd over de geschiedenis die hier heeft plaatsgevonden.

Onvrije gestichten

Vooraf aan de luistertocht bezoeken we het Gevangenismuseum. Ook daar wordt de geschiedenis vertelt van generaal Johannes van den Bosch en zijn plannen om de paupers van die tijd te helpen en te resocialiseren en de komst van de onvrije gestichten in Veenhuizen. Maar het verhaal gaat natuurlijk verder. Uiteindelijk zal Veenhuizen een gevangenisdorp worden en tot op de dag van vandaag herbergt het 2 grote penitentiaire inrichtingen. Die ontwikkeling kun je goed volgen in het gevangenismuseum en stadia daarvan zullen we ook tegenkomen tijdens de luistertocht.

Om de luistertocht te wandelen is het niet nodig om je helemaal in te lezen. Het is wel leuk om het museum vooraf te bezoeken als je onbekend bent met de geschiedenis. Het zet de dingen wat meer op hun plek. Je kunt ook vooraf op deze website lezen over de Koloniën van Weldadigheid en Veenhuizen in het bijzonder. Naderhand kun je trouwens van alles nalezen in het mooie boekje dat je meekrijgt als je de luistertocht boekt.

Gevangenismuseum

Het is trouwens sowieso leuk om het gevangenismuseum te bezoeken. Een geweldige interactief museum dat je laat zien hoe misdaad en straf er door de eeuwen heen uit heeft gezien. Exposities die je vertellen over strafmethodes door jaren heen, over gedetineerden, ambtenaren, gedetineerdenvervoer. Het rauwe verhaal, maar ook wel een beetje sensatie, verwondering en afschuw. Goede bedoelingen en desastreuze gevolgen. Het geeft in ieder geval voldoende stof tot nadenken. Interessant gemaakt voor alle leeftijden.

Daar gaan we

We worden uitgerust met een keykoord met daaraan een audio-apparaat, oortjes aan een draadje,  een kaart waarop de route staat ingetekend en we krijgen een compacte gids mee waar aanvullende informatie in staat over de route, praktische tips voor pleisterplaatsen en achtergrondinformatie over de geschiedenis van Veenhuizen. Deze gids heb je eigenlijk niet nodig tijdens je wandeling, wordt ons verzekerd. Alleen bij luisterpunt 2 komt hij even uit de tas. Ook gaat een flink lunchpakket in de rugzak. De luistertocht is 16 km lang en door de vele luisterstops zal het ruim vijf uur in beslag nemen, pauzes niet meegerekend.

Klaar om te gaan

De eerste stop is vlak voor het gevangenismuseum. We vinden daar het eerste schildje tussen de tegels. Schrijfster Susanne Jansen houdt een inleidend praatje en we zijn klaar om te gaan.

We starten met een flink stuk wandelen. Wat meteen opvalt zijn de grote huizen met de opschriften in zwarte letters met een witte achtergrond. Aan sommige teksten kan je zien wie er in het huis woonde, andere teksten waren bedoeld om de ‘verpleegden’ een goed voorbeeld te geven. Hans vind het grappig om van elk huis een foto te maken terwijl ik er langs loop. “Daar kan je een mooie collage van maken,” zegt hij.

We steken de weg over en lopen langs de Kolonievaart. Dan gaat de route door het bos. In dit, op de tekentafel bedachte landschap, is alles recht.

Eerste Gesticht

We komen aan bij schildje nummer twee. We hebben de Kolonievaart achter ons en kijken naar een lange rechte weg die leidt naar het Eerste Gesticht. We horen dat Cato Braxhoofden, de betovergrootmoeder van Suzanna Jansen hier in 1828 van de boot stapte met haar ouders, broertjes en zusjes. Op weg naar een nieuw leven in de Koloniën van Weldadigheid. We halen de gids uit de tas en zien op de kaart welke route ze hebben afgelegd om hier te komen.

Als we doorlopen komen we bij het Eerste Gesticht aan. Daar komt oud en nieuw samen. We zien vervallen bewaarders woningen, maar ook gerestaureerde. We zien het Eerste Gesticht dat nu deel uitmaakt van de moderne penitentiaire inrichting Norgerhaven. De stem in onze oren wijst ons op dingen die we anders niet gezien zouden hebben.

Luisterpunten

Zo gaan we van luisterpunt naar luisterpunt. We horen bijvoorbeeld prachtige verhalen over hoe het er aan toe ging in de kerkgebouwen. De verplichte wekelijkse kerkgang was een sociaal uitje waar mensen vanuit de verschillende gestichten elkaar ontmoetten.

Gevangenismuseum

We komen weer terug bij het gevangenismuseum, het gebouw wat vroeger het Tweede Gesticht was. Hier staat nu de moderne penitentiaire inrichting Esserheem naast. De poort van het gevangenismuseum naar de binnenplaats is dicht vanwege corona, maar als we om het gesticht heen lopen zien we dat we aan de achterkant toch de binnenplaats op kunnen om ook daar een indrukwekkend geluidsfragment te beluisteren.

Derde Gesticht

We wandelen door naar het Derde Gesticht. Dit is de plek waar de wezen, vondelingen en verlatenen terecht kwamen. Vooral het verhaal van de verlatenen vind ik schijnend. In die tijd werden kinderen soms naar het weeshuis gebracht omdat ouders er echt niet voor konden zorgen. De bedoeling was om de kinderen weer op te halen als het de ouders beter ging. Ouders hielden gewoon contact met hun kroost. Tot de kinderen weggevoerd werden naar Veenhuizen. Ouders en kinderen zagen elkaar nooit weer.

Het Derde Gesticht is helemaal afgebroken. We krijgen toch een indruk. Je kunt de omvang van het verdwenen gebouw goed zien omdat de kleur van de grond anders is. Wat een geweldig idee om de contouren in te zaaien met bloemen. Tussen mei en september moet dat helemaal een indrukwekkend gezicht zijn.

We maken kennis met Hein. Hij is de bedenker van het bloemencarré. Hij woont op de hoek en heeft daar een eigenzinnig bedrijf, Coco Maria, waar vanuit voorstellingen, uitjes en rondleidingen met een verhaal worden georganiseerd met als uitgangspunt het verleden van Derde Gesticht en Veenhuizen.

Vierde Gesticht

Ons laatste wandeldoel is het Vierde Gesticht. Dat is de naam die de ‘verpleegden’ gaven aan de begraafplaats. Zij werden daar anoniem begraven; een veldje voor de katholieken en een veldje voor de protestanten. Er zijn wel wat graven terug te vinden van de hogere heren en hun echtgenotes.

Na 6 uur wandelen komen we weer terug bij het beginpunt.

En?

Ik hou er heel erg van om te wandelen met een thema. Maar dit is meer en indrukwekkender dan dat. Dit is een totaal beleving. De combinatie van het enorme buitenluchtmuseum, die indrukwekkende geschiedenis en de geluidsfragmenten die je volledig meenemen die het verleden, maar je ook wijzen op dingen die je anders niet gezien zou hebben, is super.

Wil je meer lezen over wandelen door de Koloniën van Weldadigheid? Lees dan ook:

• Weldadig Wandelen in Ommerschans
• Wandelen in Frederiksoord: de monumenten route

Ook zo’n geweldig ‘Weldadig Weekend’ beleven, kijk hier voor het recept:

• Recept voor een prachtig wandelweekend Pauperparadijs